Küresünniler Tarih ve Kültür Platformu
Şark Islahat Planı Kararnamesi
17 Haziran 1341 tarih ve 2086 numaralı kararnameye zeyildir:
İrtica hadisesine mahall-i cereyan olaıı vilayetlerimizdeki üşahedatı tetkik ve icabeden tedabiri tezekkür ve bir rapor halinde tanzim eylemek üzere Dahiliye Vekâili Cemil, Adliye Vekili Mahmut Esat, Çankırı Mebusu Abdülhalik beyefendilerin ve Erkân-ı Umumiye Reisi’nin iştirakivle bir encümen teşkili havali-i mezkurede seyahat etmiş olan Dahiliye Vekili Cemil beyefendi ile Abdülhalik beyefendi tarafından daha evvel ayrı ayrı ihzar edilecek raporların mezkur encümene tevdii ve mevzubahis encümence netayic-i müzakereyi havi olmak üzere ihzar olunacak raporun ve derpiş edilecek tedabirin encümenin tarih-i teşekkülünden 15 gün sonra Heyet-i Vekiliye tevdi ve teklif edilmesi İcra Vekilleri Heyetinin 8 Eylül 1341 tarihli içtimaında tasvip ve kabul olunmuştur.
Türkiye Reis-i Cumhuru
Gazi Mustafa Kemal
İsmet (Başvekil), Mahmut Esat (Adliye Vekili) Recep (Müdafaa-yı Milliye) İhsan (Vekili Bahriye Vekili) Cemil (Dahiliye Vekili) Mahmut Esat (Hariciye Vekili V.) Hasan Hüsnü (Maliye Vekili) Hamdullah Suphi (Maarif Vekili) Süleyman Sırr (Nafıa Vekili) Ali Cenani (Ziraat Vekili V.) Ali Cenani (Ticaret Vekili) Dr. Refik (Sıhhat V. İç. M. Vekili)
Şark Islahat Planı 24 Eylül 1925
8 Eylül 1341 Tarihli Kararnameye Göre Teşkil Olunan Encümen’in Başvekalet Vasıtasile Vekiller Heyetine Verdiği 24 Eylül 1925 Tarihli Rapor.
İrtica hadisesinde mahall-i ceryan olan vilayetlerimizdeki müşahedatı tetkik ve icabeden tedabiri tezekkür ve bir rapor halinde tanzim eylemek üzere Dahiliye Vekili Cemil, Adliye Vekili Mahmut Esat, Çankırı Mebusu Mustafa Abdülhalik beylerle Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi sanisi Mirliva Kâzım Paşa’nın iştirakile bir encümen teşkili hakkındaki 8 Eylül 1341 tarih ve 2536 numaralı mahrem İcra Vekilleri Heyeti Kararnamesi mucibince Dahiliye Vekaletinde içtima ve netice-i müzakeratta müttefikan berveçh-i ati mukarreratın arzına karar verilmiştir:
1) Şark vilayetlerinde mevcut idare-i örfiye berveçh-i ati programın hitam-ı tatbikine kadar idame olunacaktır.
2) Türkiye 5 umumi müfettişlik mıntıkasına tefrik edilmiştir. 5. umumi müfettişlik mıntıkası bervech-i ati vilayattan terekküp eder:
Hakkari, Van, Muş, Bitlis, Siirt, Genç, Diyarbekir, Mardin, Urfa, Siverek, Elaziz, Dersim, Malatya, Ergani, Bayezit vilayeti ile Pülümür, Kiğı ve Hınıs kazaları programın tatbikine kadar muvakkaten beşinci müfettişlik emrinde bulunacaktır.
Müfettiş-i Umumi, ıslahat programının aleddevam tatbikine memur olup maiyetinde her vekaletten bir müfettiş ile bir de askeri müşavir ve ayrıca maiyet heyeti vardır. Mıntıkasındaki seyyar jandarma alayları emri altındadır. İdare-i örfiye mıntıkasının amir-i askerisi 7. Kolordu kumandanı olup idare-i örfiye reisi sıfatile müfettişe merbuttur. Müfettiş-i umumilik ihdas olununcaya kadar 3. Ordu Müfettişi bu vazifeyi ifaya devam edecektir. İdare-i örfiyenin Beyazit vilayeti ile Pülümür kazasına teşmili ve ıslahatın hitam-ı tatbikine kadar temdidi hakkında Meclis-i Aliye bir teklifte bulunmak icap eder.
3) Mahakim-i nizamiye ve divan-ı harb-i örfilerde asker ve sivil yerli hakim bulunmayacaktır.
4) 13 Şubat 1341 tarihine kadar haklarında takibat-ı adli yapılıp da işleri intaç edilemeyen maznun ve mühtehimlerin hukuk-u şahsiye baki kalmak şartile davaları tecil olunacaktır. Ancak mürur-u zamana uğramamış katl-i müntiç cinayetlerle isyan-ı ahirden mukaddem isyan mahiyetindeki cinayetler tecil edilmez, buna nazaran meclis-i aliye teklif-i kanuni yapılacaktır.
5) Van şehri ile Midyat arasındaki hattın garbında Ermenilerden metruk araziye Türk muhacirleri (Küresünni) yerleştirilecektir. Bunun için idare-i örfiye mıntıkasındaki vilayette bulunan Ermeni emvali maliyece satılmayacak ve hatta Kürtlere icar dahi edilmeyecektir.
Yugoslavya’dan gelmekte olan Türk ve Arnavutlar ile İran ve Kafkasya’dan gelecek teşkil edeceği, muhacirin, evvelemirde Elaziz – Ergani – Diyarıbekir, Elaziz – Palu – Kiğı, Palu – Muş arasındaki Murat Vadisi, Bingöl Dağı’nın şark ve cenubu ve Hınıs, Murat vadileri, Muş Ovası, Van Gölü havzası, Diyarıbekir – Garzan – Bitlis hatlarında iskan edilecek.
Bunlardan başka Rize, Trabzon vilayetlerile Erzurum vilayetinin şimali şarki kazalarında mütekasif olan halktan inzimam ve muvafakatlarile ve muhacirlerin iskanı için müttehez şeraitten istifade ederek Hınıs çayı ve Murat Vadisi’ne ve Van Gölü’nün şimal mıntıkasına naklolunacaktır.
Şarka yerleştirilecek muhacirin (Küresünni) ve yerli Türklerin iskan edilecekleri mıntıkalara kadar hükümetin vesait-i seriası ile nakilleri ve esnay-i nakilde iaşeleri ve evlerinin taraf-ı hükümetten inşası bir senelik iaşelerinin temini, hayvanat ve alat-ı ziraiyelerinin de kezalik taraf-ı hükümetten itası lazım gelir.
Türk muhacirinin yerleştirileceği Ermeni emvalini vesaik-i tasarrufiye ibraz edemeyerek ne sebeple olursa olsun işgal etmiş olan Kürtler çıkarılarak geldikleri eski yerlerine iade veya arzu ettikleri garpte hükümetin irae edeceği mahallere naklolunacaktır. Yerleştirilecek Türklerin, Kürtlerin taarruzundan muhafazaları için tedabir-i mahsusa alınacaktır.
1341 senesinde azami 50 bin nüfus sevk ve iskan edileceğine nazaran:
1.000.000 Nakil masrafı otomobil, iaşe ve saire beher nüfusa 20 lira hesabile,
250.000 Onbin hane inşası beheri 250 lira,
1.000.000 Bir senelik mevadd-ı iaşe, tohumluk, alat-ı ziraiye, beher haneye 1.000 lira, 2.000.000 Yirmi bin çift hayvan,
500.000 İskân masrafı.
7.000.000 ki ceman yedi milyon liranın 1342 iskân bütçesine ilavesi iktiza eder. Bu masariften bina, mevadd-i iaşe, tohumluk, hayvanat ve alat-ı ziraiye esmanı 20 senede ödenmek üzere muhacirine tedeyyün ettirilecektir.
Ayni veçhile 10 senede Yugoslavya, Bulgaristan, Kafkasya ve Azerbaycan’dan beş yüz bin nüfusun celp ve bâlâda arz edilen mıntıkaya yerleştirilmesi için 1343′ten itibaren her sene bütçeye ek elli beş milyon lira tahsisat konması lazımdır.
6) Bu mıntıkada arazi tahrir yerine Maliye Vekaletince tercihan ve müstacelen başlanacaktır.
7) Dâhiliye Vekâleti 1342 bütçesine mevzu tahsisatla evvelemirde 5. Müfettişlik mıntıkasında tahrir-i nüfus yapılacaktır.
8) İsyana iştirak eden mıntıkalardaki halka isyandan mütevellit masrafın tahmili muvafıktır. Bunun temini için Maliye Vekâletince meclis-i aliye bir kanun teklif edilecektir. Bu mıntıkada bulunup da isyana iştirak etmeyen köyler bu vergi ile mükellef tutulmayacaktır. (Bu köyler Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’ce tesbit edilmiş olanlardır.)
9) İsyanı teşvik ve idare etmiş olanlar ile bunların akraba ve taallukatı ve rüesadan hükümetin şarkta kalmalarını muvafık görmediği eşhas, aile ve taallukatile beraber garpta hükümetin göstereceği mahallere nakledilecektir. Terk edecekleri emval ve arazi hükümetçe satın alınarak bedeli nakden ita veya nakledilecekleri mahallerde ayni kıymette emlak ve arazi tefviz olunacaktır.
İsyan harekatı esnasında hükümete arz-ı hizmet ve sadakat edenlerden hükümetle beraber bizzat isyan aleyhinde hareket etmiş olan rüesanın nakilleri tehir olunacaktır.
10) Aşiret yapısının o sene zarfında ilgasi ve halktan doğrudan doğruya hükümetle temas ve hukukunun bilvasıta hükümetçe muhafazası ve temini hususu peyderpey mevki-i fiile konacaktır. Bunun için Şarkta hükümet kuvvet ve nüfuzunun her şube-i idareden mefkureli ve muktedir memur gönderilmek suretile takviyesi lazımdır.
Aynı zamanda bu mıntakadaki tali memuriyetlere dahi Kürt memur tayine olunmamalıdır. Merkezden mansup memurin “jandarma dahil” için berveçh-i ati teklif-i kanuniye lüzum vardır:
A) İdarei Örfiye Mıntakasında merkezden mansup bilumum memurin “Jandarma dahil” orada bulundukları müddetçe tahsisatı fevkaladelerinin % 75′i nispetinde zam alırlar.
B) Bu mıntakada memurin laakal 3 sene hizmet ederler, 3 seneden sonra bu mıntaka haricinde sınıfile mütenasip diğer bir hizmete nakledilirler ve yerlerine başkaları gönderilir. 3 seneden fazla kalmak isteyenler yerlerine ipka edilir ve 6 seneden fazla aynı mevkide kimse kalamaz.
C) Bu mıntakadaki ordu mensubinine de aile nüfus miktarına nazaran 1-5 nefer tayını nisbetinde zam verilir.
11) Hakkari, Van vilayetlerinde bulunan 4 hudut taburlarile Van’da teşekkülü Erkanı Harbiye-i Umumiyece arzu edilen 2 taburdan bir avcı livası teşkili ve bu 6 tabur ile bunlara mücavir olan diğer 3 hudut taburu mevcutlarının sekiz yüzere iblağı için bütçeye tahsisat ilave edilmelidir.
12) Silahlar toplanacak ve silah taşınması men edilerek ancak vesika tahtında taşınmasına müsaade edilecektir. Vesikasız silahlar evlerde dahi olsa müsadere edilecek ve sahipleri Divanı Harbi Örfilere tevdi olunacaktır.
13) Aslen Türk olup Kürtlüğe mağlup olmaya başlayan berveçhi ati Malatya, Elaziz, Diyarıbekir, Bitlis, Van, Muş, Urfa, Ergani, Hozat, Erciş, Adilcevaz, Ahlat, Palu, Çarsancak, Çemişkezek, Ovacık, Hısnımansur, Behisni, Arga, Hekimhan, Birecik, Çermik vilayet ve kaza merkezlerinde hükümet ve belediye dairelerinde ve sair mücssesat ve teşkilatta, mekteplerde, çarşı ve pazarlarda Türkçeden maada lisan kullananlar evamir-i hükümete ve belediyeye muhalif ve mukavemet cürmile tecziye edilirler. (Başvekâlet Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Karar No: 2536 Gayet mahremdir )
14) Aslen Türk olan fakat Kürtlüğe temessül etmek üzere olan bulunan mevkide ve Siirt, Mardin, Savur, gibi ahalisi Arapça konuşan mahallerde Türk Ocakları ve mektep açılması ve bilhassa her türlü fedakarlık iktiham olunarak mükemmel kız mektepleri tesis ve kızları mekteplere rağbetlerinin suveri adide ile temini lazımdır.
Hassaten Dersim, tercihan ve müstacelen leyli iptidailer açılmak suretiyle Kürtlüğe karışmaktan bir an ewel kurtarılmalıdır.
15) Dersimlilerin, Dersimden çıkmak isteyen kısımları Sivas garbinde gösterilecek mıntakaya nakledilebilirler. Müfettişlik mıntakalarından bu suretle Anadolu dahiline nakledilmek arzu edenlerin hükümetçe iras olunacak yerlere nakilleri de mümkündür.
16) Fırat garbındaki vilayetlerimizin bazı akvamında dağınık bir surette yerleşmiş olan Kürtlerin Kürtçe konuşmaları behemehal men edilmeli ve kız mekteplerine ehemmiyet verilerek kadınların Türkçe konuşmaları temin olunmalıdır.
17) Hükümet binaları ile Jandarma karakolları ve askeriye ve hudut karakolları cemi ianat kanununa tevfikan süratle inşa edilecektir.
Yalnız hükümet konakları inşaatına hükümet de muvazene-i umumiyeden yardım eder. Bu mebani meyanında memurin ve zabitan ikametgahları da imkan nispetinde nazar-ı dikkate alınmalıdır.
18) Bu mıntakadaki bilumum yolların inşaat programı, Müfettiş-i Umumilik tarafından tanzim edilir. Evvelemirde idare-i umumiye ve hususiyeden olup mühim sevkülceyşi yolları İnşa edilmelidir.
19) Şark şimendiferlerinin Erzincan’a, Sivas, Elaziz-Diyarıbekir, Elaziz-Çapakçur-Muş, Van Gölüne mümkün olduğu kadar az zamanda varmasını temine çalışmak lazımdır.
20) Bilumum karakollar, müdafaaya müsait inşa edilmekle beraber telefon ve helyosta ile mücehhez olmalıdır. Bu mıntıka da behemehal birkaç telsiz istasyonu bulunmalıdır.
21) Kaçakçılık, istihbarat, casusluk ve emniyet nokta-i nazarından hudut komiserleri esaslı vaziülceyiş tebeddülatından maada hususat için Umumi Müfettişten evamir-i mucibe alabilirler.
22) Kaçakçılığa mani olmak için Maliye Vekâletince alınacak otomobillerden bir kaçının zırhlı otomobil olması ve bu otomobillerden indelluzum hudut kıtaatının dahi istifadesi muvafıktır.
23) Şehir, kasaba ve nahiyelerde vazaif-i zabitanın kamilen polise tevdii ve jandarmanın kıta halinde asayiş ve takibatla tavzifi muvafıktır. Bu bapta Dâhiliye Vekâleti tarafından bir kanun tanzimi ve bütçelere buna nazaran nakliyat ve zammiyat icrası lazımdır.
24) Bu mıntakaya ecnebi bir şahıs ve müessesenin hükümetin müsaadesi olmaksızın duhul ve teessüsüne müsaade edilmeyecektir.
25) Tahrir-i nüfus yapılan mıntakalarda derhal ahzıasker teşkilatı yapılacaktır. Dahil-i esnan olanlar bu mıntaka haricinde hizmet-i askeriyelerini ifa edeceklerdir. Bunların bir müddet için gayr-i müsellah hidematta istihdamları muvafık olur.
26) 8u mıntıkada hükümet, bütün şuabat-i idarede halkın işini bilavasıta ve bizzat görmeli ve mutavassıtları şiddetle red ve men eylemelidir.
27) Müfettişlik mıntıkasındaki vilayet taksimatının tadil ve Islahı umumi teşkilatın kabul ve İcrasına kadar tehir olunabilir.
24 Eylül 1925
M. Cemil (Dahiliye V.) Mahmut Esat (Adliye V.) Mirliva Kâzım (Erkan-ı Harbiye-i Umurniye Reisi Sanisi) Mustafa Halik (Çankırı mebusu)
