Küresünniler Tarih ve Kültür Platformu
1923 – 1950 Yıllarında İskana Yönelik Yapısal Ve Yasal Düzenlemeler
…Van vilâyetinden Dâhiliye Vekâletine çekilen telgraftan 151 numaralı 1928 yılı iskân çalışmaları hakkında bize bilgi vermektedir. 642 hane Kafkas ve 604 hane İran mültecilerinden altmış iki hanenin içine aldığı 275 nüfusa arazi ve ev dağıtımı suretiyle iskân edildiği ve şimdiye ye kadar işlemlerinin yapılmaması kısın gelmesinden ileri geldiği ve 512 hane Çarlıkzadelerden otuz altı evin içine aldığı 182 nüfusun nüfus işlemlerin yapılması suretiyle iskân ettirildiği ve kalanın evraklarının tamamlanmasına ve nüfusun emrine verilmesinden sonra nüfusun işlemlerinin yapılacağı bildirilmiştir.512….
Dahiliye Vekâleti İskân Müdüriyeti tarafından 25 Kanunievvel 1926 tarihinde çekilen şifreli telgrafta 1927 yılı içinde Van vilâyetince iskân edilecekleri önceden bildirilmiş olan Rusya Türklerinden on iki bin nüfusun Van kasabası ve büyük bir kısmının da Van kasabası civarındaki yakın ova köylerinde ve kısmen de Bargiri ile 505 1944 – 1946 yılları arasındaki birer yıllık uzatmalar için bkz. BCA. 030. 18. 1. 2/ 107. 82. 3 ve ek 71- 273; BCA. 030. 18. 1. 2/ 109. 73. 7 ve ek 71 – 273. 506 Cumhuriyet, 28 Kasım 1945. 507 Cumhuriyet, 26 Aralık 1945. 216
Van arasındaki alanlarda yerleştirilmesinin planlandığı bildirilmiştir. Bu amaçla Van Vilâyetinde sorular sorulmuştur. Daha önceden var olduğu bildirilen emval-i metrukenin vilayetin neresinde olduğu, bu malların durumu ve tamire ihtiyacı olanlar için ne kadar paranın gerekli olduğunu sormaktadır. İskân görecek aileler için kaç dönüm tarla, bağ, bahçe olduğu, uygun ev yoksa bile göçmen iskânı için kullanılacak arazi olup olmadığı varsa çevresinde yerleştirilmeye uygun ev veya kaç tane evin yapılması gerektiği sorulmaktadır. Ayrıca vilâyetteki Türk nüfusunu artırmak için yerleştirilmesi planlanan on iki bin nüfusun iskânı için gerekli olan vilâyet ihtiyaçları ve arazi ile evlerin bulunduğu bölgeleri gösteren bir haritanın düzenlenerek gönderilmesi istenmistir508. Daha sonraki tarihlerde bu yönlü yapılan çalışmaların neticesi ile ilgili olarak bilgi istenilen telgraflar gönderilmiştir. 19 Aralık 1927 tarihli telgraf ile Van vilâyetinde Van’da mübadillere ait ne kadar mal olduğu, kaç tanesinin işlemlerinin tamamlandığını, ne kadar mal dağıtıldığı ile ilgili sorular sorulmuştur. Bu sorularda şunlar ifade edilmektedir:
1- Mübadil ve muhacirlerden şimdiye kadar kaç hanede kaç nüfus iskân edilmiştir. Ayrı ayrı miktarları nedir ?
2- Mübadillere mallarına karşılık ne kadar malın dağıtımı yapılmıştır. Mübadil ve muhacirlere iskan-ı iade suretiyle ne kadar mal verilmiştir?
3- Elde bulunan ve dağıtımı yapılan ne kadar mal vardır?
4- Henüz başvurusunu yapmayan mübadil var mıdır? Varsa malların kıymeti ne kadar tahmin olunabilir?
5- Mübadillere verilecek daha ne kadar Rum ve Ermeni emval-i metrukesi vardır? İskân edilmiş gayr-i mübadil, mülteci, harikzade ve saire varsa aile miktarlarının ve iskân-ı adi ile kefesine verilen ve dağıtım dışı, mevcut bulunan mal ve arazinin cins ve miktarlarını gösteren bir yazı ile bildirilmesi istenilmiştir.
509. Van Valiliğinden gelen telgrafta;
508 BCA, 272. 11. 22. 113. 28/ 26 Aralık 1926, s.2.
509 BCA. 272. 11. 23. 122. 11/ 26 Ocak 1928. 217
1- Dahili vilâyet de mübadil muhacir olmadığı gibi Rum malı da bulunmamaktadır.
2- Vilâyet de yerleşmiş 106 İran ve 627 hane Kafkas mültecileri ve 512 Çarlıkzade aile var olup bunlardan mültecilerle yetmiş iki haneye 1.236 dönüm arazi dağıtılmış ve Çarlıkzadelerden otuz altı hanenin nüfus işlemleri tamamlanmış kalan mültecilere kısın gelmesinden dolayı henüz bir şey verilememiştir.
3- Çarlıkzadelerde nüfuz edilecek 476 hane mevcut ve nüfus işlemlerinin yapılmakta olduğu.
4- Dağıtım dışında mübadeleye tehcire tabi şahıslardan kalmış olmak üzere mülahaza (düşüncedeki) iki yüz elli altı bin dört yüz elli beş dönüm ekili arazi ve Van elli bin beş yüz kırk dokuz arsa, seksen bin yedi yüz otuz altı dönüm çayır ve elli bin yedi yüz otuz sekiz dönüm bağ ve yüz yirmi yedi bin elli dönüm mera ve altı yüz kırk dönüm orman var olduğu bildirilmiştir.510
İskân Müdüriyeti tarafından Van vilâyetine gönderilen yazıda vilâyete iskân edilecek olanlar hakkındaki düşüncesi sorulmaktadır. 1927 senesinde vilâyetinizde iskân edilecek olanları evvelce bildirilen Rusya Türklerinden on iki bin nüfusun Van kasabasında, büyük kısmı Van kasabası civarındaki Yeke ova köylerinde ve kurada Yarkiri ile Van arasındaki mıntıkada iskânlarının düşünülmekte olduğundan konu hakkındaki düşünceleri hakkında bilgi de istenmistir511.
Van vilâyetinden Dâhiliye Vekâletine çekilen telgraftan 151 numaralı 1928 yılı iskân çalışmaları hakkında bize bilgi vermektedir. 642 hane Kafkas ve 604 hane İran mültecilerinden altmış iki hanenin içine aldığı 275 nüfusa arazi ve ev dağıtımı suretiyle iskân edildiği ve şimdiye ye kadar işlemlerinin yapılmaması kısın gelmesinden ileri geldiği ve 512 hane Çarlıkzadelerden otuz altı evin içine aldığı 182 nüfusun nüfus işlemlerin yapılması suretiyle iskân ettirildiği ve kalanın evraklarının tamamlanmasına ve nüfusun emrine verilmesinden sonra nüfusun işlemlerinin yapılacağı bildirilmiştir.512.
510 A.g.b.
511 BCA. 272. 11. 22. 113. 28/ 26 Aralık 1926.
512 BCA, 272. 11. 23. 122. 11/ 26 Ocak 1928. 218
Van illerinin genel teftişine dair Van Bölgesi Müfettişi İhsan Olgun’nun 10 Ekim 1948 gün ve 7 sayılı raporundan verilen bilgiler Van ilinin toplumsal yapısı ve iskân ile ilgili çalışmaların neticesini vermek açısından önemlidir:
Van ilinde Eğitim durumu çok geri olup, ilköğretim ilin ihtiyacını karşılamaktan uzaktır. Okuma yazma bilenlerin oranı % 10 dur. Van’ın merkez ve ilçelerinde Türkçe konuşmayanların oranı küçümsenmeyecek kadar yüksektir. Köylerde aşiret hayatı bütün varlığı ile devam etmektedir. İhsan Bey, raporunda Türkiye’de en önemli milliyet meselesinin Kürt meselesi olduğunu vurgulamıştır. İran’la geniş ölçüde hududu bulunmasından dolayı Van ilinde bu konu üzerinde durulacak kadar önemlidir. Van’a bağlı kazaların bir kısmında Kürt unsuru % 90 gibi oranlara çıkmaktadır. ) İhsan Bey, “Eski milliyetleri ne olursa olsun bunlarla aramızda milli birliğin en önemli göstergesi olan dil birligi yoktur.” Sözleriyle var olan durumdan şikayet etmektedir. Bu topluluklar yüz yıllardan beri kendi geleneklerini koruyarak yasamıştır. Bundan dolayı “memleketin büyük bir kısmında yabancı bir unsurun toplu olarak yasadığını bilmek ve itiraf etmek ve buna göre tedbirler almak zorunluluğunun bulunduğunu” belirtmistir513.
Hakkari ve Van illerinde var olan nüfusun % 70 ‘i Kürt unsurlardan oluşmakta olup, bu bölgelerde çoğunluk halinde yasamaya devam etmektedirler. Kürt unsurların yoğunlukla yasadıkları yerler şarktan garba doğru uzanan dağ silsileleri arasındaki büyük nehirlerle, sulanan vadilere doğru uzanmaktadır. Bu bölgelerde yasayan ve çoğunluğu çoban ve göçebe olarak yasayan bu unsurların Van ve Hakkari illerindeki yasam standardı çok geridir. Yılın büyük kısmını yaylalarda geçiren bu topluluklar belirli yerlerde yerleştirilememişlerdir. Uzun bir süredir uygulanmakta olan 2510 Sayılı İskân Kanunu Türkiye’de, Türk kültürüne bağlılık dolayısıyla nüfus, oturuş ve yayılışını düzenlemeyi amaçlamış olmasına rağmen bu kanun Van ve Hakkari illerinde hiç uygulanmamıştır. Bu kanuna göre hükümet bu bölgelere toplu Türk muhacirleri iskân etmesi lazım gelirken bu is, bu illerde yapılamamıştır. Bu kanunun uygulanmaya başladığı ilk dönemlerden itibaren “kanun koyucularının istediği ruha göre isleyememiş ve uygulanmasında idare amirlerinin sistemsiz teşebbüslerine kötü bir alet olmuştur.”
Kanunun ruhu bir “temsil ve dâhili kolonizasiyondur.” Bu yön ihmal edilmiş ve 513 BCA. 490. 01. 718. 494. 1/ 26 Kasım 1948, s.106. 219 devletin en önemli bir isi olan bu görev merkezde Sağlık Bakanlığına bağlı bir Umum Müdürlüğe verilmiştir. Bu Umum Müdürlük ise bu milli görevi başarmaktan çok uzaktır. Özellikle Van ilinde iskân isinin kötü uygulamaları yürekler acısıdır. Bu ilde tespit edilen dert ve şikâyetlerin hemen hepsi iskân konusuna yöneliktir. Vaktiyle Van iline getirtilerek iskân edilen ve kültür bakımından burada yasayan unsurlardan üstün olan Bulgaristan muhacirleri yerleştirildikleri yerde topraklarını halen tamamen alamamışlar ve üretici hale gedememişlerdir. İhsan Bey, İskân Kanunu ile getirilen hükümlerin iyi uygulanabilmesi ancak bu isin devletin ana politikasına mal ederek tam yetkiyle çalışacak özel bir iskân siyasetinin en iyi bir şekilde programlanmasıyla mümkün olabileceğini vurgulamıştır. Van’da Toprak Kanunun hızla uygulanması hem az nüfuslu köyleri belirli merkezlerde toplayıp gelişmiş ve büyük köyler haline getirmesi, hem de topraksız halkı bir an önce toprağa bağlamak ve istikrar sağlamak açısından çok yararlı olacaktır514.514 A.g.b., s. 107
Salhadin GÖK
Yüksek Lisan Tezi
